Сурет: e-history.kz
Жаһан таныған кезең
90-жылдары әлем картасында бірқатар жаңа мемлекет пайда болды. Дүниежүзілік қоғамдастық жаңа тарихи кезеңге аяқ басты. Алайда олар бодандықтан босаған елдердің барлығын бірдей тәуелсіз деп мойындауға асықпады. Сол кездері егемендікке қол жеткізген елімізге алдымен 30-дан аса діни конфессияны ұстанатын 130-дан аса ұлт өкілдері тұратын көпэтносты қоғамда татулық пен келісімді сақтау маңызды еді. Осы тұста көрші, ірі елдермен сыртқы байланыс құру мәселесі туындады.
Аймақтық «The Times of Central Asia» басылымы: «Қазақстан ешқашан Азияның да, Еуропаның да, АҚШ-тың да даму үлгілерін көшірген емес. Иә, бұл, негізінен, мүмкін емес те еді, өйткені әрбірінің саяси, экономикалық жағдайлары, тарихи дәуірлері әртүрлі. Қазақстан әлемдік тәжірибеге өз үлгісін әкелді. Мемлекеттің жеке әмбебап қағидаттарын өз бетінше таңдап, оларды ұлттық контексте шебер қолдана білді. Тиімді реформалардың, дамудың, тиімді басқарудың өзіндік моделін қалыптастырды», деп жазды «Kazakhstan way – The role of personality in history» мақаласында.
Еліміз бастапқыда экономикалық дамуға, соның негізінде демократиялық институттардың дамуына сүйенді. Ал саяси дамуға демократияны үлгі ретінде таңдады. 1995 жылғы жаңа Конституция негізінде атқарушы, заң шығарушы және сот билігі бөлінетін саяси жүйе құрылып, құқықтық мемлекеттің негізі қаланды. Мемлекет нарықтық экономиканың негізгі тетіктерін қалыптастырды, тұрақтылыққа екпін салып, қоғамдағы этностық және діни келісімді сақтап қалды. Осылайша, Қазақстан өзін бейбіт дамуға бағытталған мемлекет ретінде бүкіл әлемге жариялады, кеңес одағынан мұраға қалған төртінші ядролық арсеналдан бас тартты. Әлемнің көптеген елімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатып, әлемдік қоғамдастыққа мүше болып, өзін халықаралық деңгейде мойындата білді.
Еліміздің бейбіт саясаты ЕҚЫҰ, ШЫҰ, ИЫҰ секілді ірі ұйымдарға төрағалық етіп, 2017–2019 жылдары БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі, басқа да халықаралық ұйымдарға жетекші болып сайлануына ықпал етті. Еуразиялық экономикалық одақ, ДСҰ-ға мүше болды. Еліміздің сыртқы саясаты әу бастан сындарлы, көпвекторлы қағидасына негізделген. Әлемнің түрлі геосаяси орталықтарымен тепе-тең қарым-қатынасы Ресей, Қытай, АҚШ, Еуропалық одақ елдерімен, Орталық Азиямен, ислам әлемімен өзара тиімді әріптестік сақтауға мүмкіндік береді. Көршілермен жақсы қарым-қатынастың арқасында еліміз тарихта алғаш рет халықаралық қоғамдастық мойындаған нақты, мызғымас шекарасын ресми түрде бекітіп алды.
Отыз жылдан астам уақыт ішінде жеткен жетістіктерімізді халықаралық қоғамдастық мойындады. Олардың бірқатары тіпті тәуелсіздік алған бойда ресми құттықтап, бірден сенім білдірді. Еліміздің тәуелсіздік алғанын құттықтап 1991 жылдың 28 желтоқсанында Жапония Сыртқы істер министрі Мичио Ватанабе Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі Ақмарал Арыстанбековаға, 30 желтоқсан күні Мәскеудегі Аустралия елшілігі Сыртқы істер министрлігіне хат жіберген. Сондай-ақ e-history.kz порталында жарияланған құжаттарға сүйенсек, 1991 жылдың 31 желтоқсанында Германия Федеративтік Республикасының Президенті Рихард фон Вайцзакер хат, 1992 жылдың 17 қаңтарында Швеция Королі XVI Карл Густаф Мемлекет басшысына жеделхат жолдаған.
Ел тәуелсіздігін ресми түрде ең алғаш болып мұхиттың арғы жағындағы АҚШ, екінші Қытай, содан соң Ұлыбритания мойындаған. АҚШ президенті Джордж Буш құттықтау телеграммасын жолдаған. Одан соң Моңғолия, Франция, Жапония, Оңтүстік Корея, Иран мақұлдады. Иран – еліміздің тәуелсіздігін мойындаған алғашқы мұсылман мемлекет. Ал Түркия алғаш болып елімізде өз елшілігін ашты, тәуелсіздігімізді алғашқылар қатарында мойындады. Сыртқы істер министрлігінде тіркелген дипломатиялық құжаттарда Түркияның Қазақстан тәуелсіздігін ресми түрде мойындайтын хаттамаға 1992 жылдың 2 наурызы күні қол қойғандығы көрсетілген. Осылайша, әлемдік саясатта Қазақстан өз орнын тапты. Небәрі
бірнеше аптаның ішінде әлемнің көптеген беделді елдері Қазақ елінің тәуелсіздігіне сенім артып, дипломатиялық қарым-қатынас орната бастады.
Сырт көз – сыншы
Кеңес өкіметінің құрамындағы бірқатар мемлекет егемендік ала бастаған 1990–1991 жылдар шетел БАҚ-тарының басты тақырыбына айналды. Әсіресе мұны мұхиттың арғы жағындағы алпауыт АҚШ-тың танымал басылымдары жарыса жазған. Мәселен, 1991 жылдың 26 желтоқсанында «New York Times» газеті «End of the Soviet Union; The Soviet State, Born of a Dream, Dies» тақырыбымен көлемді мақала жариялады. Сараптамалық материалда кеңес одағының ыдырауы, елдердің жағдайы қандай болмақ, әр елдің әлеуеті секілді мәселелер көтерілген. Басты мысалдарында – Қазақ елі. Жалпы, сол жылдары шетелдік басылымдарда жарық көрген мақалаларда Қазақстанның кеңес одағынан мұраға қалған ядролық қаруы, одан бас тартудағы қадамдар, нарықтық экономикаға көшуі, энергетикалық қорлары, әсіресе мұнай мен газ, мемлекет құруға кіріскен кездегі оқиғалар қамтылған.
Мәселен, Американың «The Deseret News» газеті сол кезде Қазақстан тәуелсіз ел ретінде өмір сүруге ресурсы бар екенін айтып, 1991 жылдың 4 желтоқсанында мақала жариялаған. Мақала авторы, Вашингтон бюросының басшысы Ли Дэвидсон: «Қазақстан барлық кеңестік ядролық қару сақталған әлемдегі ең ірі ядролық державалардың біріне айналуы мүмкін. Бұл ел жалпы бұрынғы кеңес одағының аумағында құрылған тәуелсіз мемлекеттермен ынтымақтастықта өмір сүргісі келеді. Бірақ бөліну экономикалық байланыстардың үзілуіне, экономиканың құлдырауына және өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкеледі», деп жазды. Сондай-ақ ел саяси, экономикалық өзгерістердің оң қадамына апаратын жолына түскенін айтады. Сондықтан олар одақ президенті Михаил Горбачев ұсынған экономикалық одақ туралы келісімді қолдады.
«Қазақстан тәуелсіз ел ретінде дамуына қажеттің бәрі бар. Онда бұрынғы КСРО-ның қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайы өндірісінің 70 пайыз, фосфор мен хромның 90 пайыз, күмістің 65 пайыз, мыстың 30 пайыз, молибденнің 60 пайыз қоры бар. Қазақстаннан экспортталатын өнімге КСРО жыл сайын 1,7 млрд АҚШ долларын алды. Сондай-ақ Қазақстанда жүздеген ядролық оқтұмсық бар. Кез келген оқтұмсықтың астында үлкен күрделі жерасты кешені орналасқан. Оны басқа жерге көшіру өте қиын. Бұған 25-30 млрд рубль қажет екен. Бұл ақша ысырап болады. Сондықтан ел Семей ядролық полигонын жапты. 1949 жылдан бері 500-ден аса бомба жарылған, олардың көпшілігі ашық кеңістікте сыналған. Осылайша, Қазақстан жүздеген Хиросимадан аман қалды деп айтуға болады. Ал сынақ полигонын Қазақстан ғылыми зерттеу орталығына айналдыруды жоспарлап отыр», деп жазды «The Deseret News».
