Елдік туралы еңбек

Еліміз Конституциясының қабылданғанына тура 15 жыл толуы қарсаңында осы оқиғаға орайлас сыр шертетін бір толымды туынды баспа жүзінен жарық көрді. Оны атының өзінен асқақ­тықтың айба­ры еседі. Бір қараған­да, “Хақ пен халық” деген атауы тым жоғары ке­ңістіктен естіліп тұрғандай көрі­нетін бұл кітап беттерін парақтап оқи келгенде, осы тақырыпты дұ­рыс еншілеп отырғанын байқата түседі. Хақ пен халық қашанда бірге. Алайда, осыны түсіну үшін, осы қағидатқа жету үшін адамзат бала­сы өзінің осы кезге дейінгі эво­лю­циялық өсу жолдарында қаншама дүрмекті дүрбелеңдер мен зорай­ған зобалаңдарды басынан өткерді десеңізші! Біз сөз етіп отырған кітап тарихтың сонау қыртысты қой­науларынан таспа тартып, әң­гіменің өзегін осылардың жайын баян етуден бастайды. Белгілі маман Серікқазы Кәкі­балановтың редакциялық жетек­ші­лігімен жарыққа шыққан бұл ең­бек төрт автордың –Н.Қалиев, С.Мұсатаев, А.Нүкенов, Н.Сейдин сынды ғалымдардың бір жағынан өз елін өзі билеуге деген хақын жү­зеге асырған қазақ халқының бүгінгі жетістіктері мен сәтсіз­діктерін тарихи тұрғыдан зерде­леу­ге, екінші жағынан билік тізгінін өз қолына алған тұтас қоғам мен мемлекеттің конституциялық да­муын егжей-тегжейлі қарастыруға арналған мақалалардың жиынты­ғы­нан құралады. Олар төрт тарауға біріктірілген. Кітаптың “Қазақ елін қарыштатқан қағида” атты бірінші тарауы, міне, біздің бүгінгі Ата Заңымыздың алғашқы алғы­шарттары болып табылатын хан­дық дәуірлеріміздегі заңдар жи­нақтары жайынан толғана сыр шертеді. Арғы бастауы Түрік, Түр­геш, Қарлық, Қыпшақ дәуірлері­нен бұлақ көзін тартатын бергі Қазақ хандығы тұсындағы “Қасым ханның қасқа жолы”, “Есім хан­ның ескі жолы”, сосынғы Әз-Тәукенің атақты “Жеті жарғысы” заңдары осы өткелекті жолдардың өзексіз өтпегенін көрсетеді. Бұдан бөлек, “Күлтөбенің басында күнде жиын” құрған қазақ хандары мен билері қазақы дәстүрмен ауызша ше­шім шығаруда үлкен мектеп қа­лып­тастырған. Одан да бергідегі азат­тықтың амалын арқалаған алаш­тықтар ісі де қазақтардың еркін­діктері мен бостандықтарын сақтап қалуға барынша аянбай жасалған қарышты қадамдардың бірі болды. “Егемендікті еселеудің есебі” деп аталатын екінші бөлім, өзінің аты­нан байқалып тұрғандай, дербес мемлекет пен оның инсти­тут­тарының қалыптасуын жан-жақты саралай көрсете отырып, бүгінгі күннің нақтылы шынды­ғына жүгі­неді. Онда елдегі билік­тің үш тар­мағы туралы сөз бола келіп, олар­дың арасындағы қоғам­дық қаты­настарды реттеуші Конс­титуция­ның рөліне айрықша назар аудары­лады. Тарауда егемендік алған еліміздің кешегі Одақ құ­рамындағы басқа республикалар сияқты бірден халықаралық қауым­­дастыққа қызу араласып кет­­кені баяндалады. Сол аралас­тықта жас мемлекеттің беде­лін көтеріп, пози­циясын ны­ғай­туын­да Консти­туция­ның атқарған рөлі аз болған жоқ. Бұл үрдіс мемлекеттің сан-салалы жақтарын жетіл­діру­мен бірге, бірінші кезекте оның саяси жүйесін ретке келтіру тала­бын қойды. Осы орайда демо­кра­тия принциптерінің негізгі эле­менті болып табылатын биліктің бөліну жүйесін де айқындап, тиісті ретке келтіру қажеттілігі туын­дайды. Еңбек бұл жұмыстардың қалай жүзеге асырыла бастағанын тиісті деректер арқылы одан әрі терең­дете әңгімелеп кетеді. Ал бұдан кейінгі екі тарауда қабыл­данғанына 15 жыл толып отырған Конститу­ция­мыздың ұңғыл-шұң­ғылы түбе­гейлі зерттеледі. Олар Ата Заңы­мыз­дың әлеуетін барын­ша молы­нан ашып көрсетеді. Қазіргі Конс­ти­туцияның өмірлік қажетті­ліктері мен өзектілігі мемлекетіміз бен қоғамымыздың бүгінгі даму ерекшеліктері арна­сынан қарас­тырылады. Айналып келгенде, кітап елдік туралы еңселі еңбек болып шыққан. Жалпыға түсінікті тілмен жазылған жинақы жинақтың тілі тартымды, дерегі терең. Сон­дықтан да қызықты оқылады. Серік ПІРНАЗАР.