Әлемде қанша АЭС бар?
«Әлемнің бірнеше елінде 61 637 МВт қуатты құрайтын 59 реактор салынып жатыр. Қытайда – 25, Үндістанда – 7, Түркия, Мысыр және Ресейде – 4, Ұлыбритания, Корея, Жапония, Украина мен Бангладештің әрбірінде 2 реактордың құрылысы басталған. Франция, Словакия, Бразилия, Аргентина, Иран елі бір-бір реактор салуды құп көрген», дейді Энергетика министрлігі Атом энергетикасы және өнеркәсібі департаменті директорының орынбасары Гүлмира Мұрсалова.
Бұған дейін ең көп атом электр стансасы АҚШ-та салынған. Қазір бұл елде АЭС-тің жүрегі саналатын 94 реактор жұмыс істеп тұр. Қытай мен Францияда – 56, Ресейде – 36, Оңтүстік Кореяда – 26, Үндістанда – 20, Канадада – 19, Украинада – 15, Жапонияда 12 реактордан қуат өндіріліп жатыр. Жапония 21, Үндістан 4 реакторды уақытша тоқтатып тұр. Оның өз себебі бар. Мұндағы айтпағымыз, өркениетті елдердегі кейбір АЭС қоғамдық орыннан, тіпті жұрт күнделікті тамақтанатын жерден 100-150 метр ғана қашықта орын тепкен. Одан ат тонын ала қашқан пенде жоқ. Өйткені атом бомбасы мен бейбіт мақсаттағы атом өнеркәсібі – мүлде бөлек бағыттар.
«Байтақ» жасылдар партиясының аппарат басшысы Бекберген Керейдің айтуынша, жаһандық климаттың өзгеруі – шұғыл әрі сындарлы шараны талап ететін адамзаттың ең өзекті мәселесінің бірі болып қала береді.
«Еліміз 2015 жылы Париж келісіміне қол қойды. Келісім бойынша көміртек бейтараптығына қарай нақты қадамдар жасауға тиіс. Бұған қалай қол жеткізуге болады? Таза нөлге жету үшін жаһандық таза электр энергиясын өндіру 7 есе артуы керек. Бүкіл әлемде Net Zero-ға қол жеткізу үшін 2050 жылға дейінгі кезеңде жан басына шаққанда 200 кВт/сағаттан астам таза электр энергиясын жыл сайын қосып отыру қажет. Ал атом энергиясы өзін экологиялық таза және тұрақты өндіріс негізі ретінде көрсете білді», дейді Б.Керей.
Жаһандық деңгейдегі зерттеулер жасалады
Қазір атом энергетикасының қауіпсіздік мәселесіне ерекше назар аударылады. Оған Курчатовтағы Ұлттық ядролық орталық (ҰЯО) қызметімен толық танысқанда көз жетті.
«Біздегі басты құзыреттің бірі – келешекте және қазір пайдаланылатын ядролық энергетикалық реакторлардың қауіпсіздігін арттыру жұмысы. Бүгінде ҰЯО жылу нейтрондарындағы жеңіл сулы ядролық реакторлардағы ауыр апатты басқару процедурасын жетілдіруде бірегей зерттеулер кешенін ойдағыдай жүргізді. Осы кезде оның үлесі әлемде қолданылатын реактордың барлық түрінің 80%-дан астамын құрайды. Жапондық серіктесіміз – «Toshiba Corporation» мен «Marubeni Utility Services» компанияларымен бірлесіп бірнеше ірі ғылыми зерттеу жобасы іске асырылды. Бұл зерттеулердің нәтижесі Жапонияның қолданылып жүрген және жобаланып жатқан реакторларында нақты қолданыс тапты», дейді Ұлттық ядролық орталық бас директоры Ерлан Батырбеков.
Орталықтың зерттеуінде сұйық металл салқындатқышы бар шапшаң нейтрондардағы келешектегі IV буын реакторының қауіпсіздігі бойынша атқарылған жұмыстар ерекше орын алады. Жапонияның Атом энергетикасы агенттігінің тапсырысымен көпжылдық «EAGLE» халықаралық зерттеу бағдарламасының эксперименттік бөлігі сәтті аяқталған. Осыдан 5 жыл бұрын ҰЯО Францияның Атом энергетикасы және баламалы энергия көздері жөніндегі комиссариатымен (CEA) SAIGA жобасы бойынша келісімшартты іске асыруға кірісті. Оның мақсаты – жылу тасығыш шығыны салдарынан болған апат жағдайында жобаланатын шапшаң нейтрондардағы IV буын «ASTRID» реакторының отын жинағының жай-күйін зерттеу. Үш жыл ілгері ресейлік БРЕСТ-ОД-300 шапшаң нейтрондардағы жаңа реактордың инновациялық аралас нитридтік уран-плутоний отынын (АНУП) реакторлық сынау бағдарламасы сәтті орындалды.
Арнайы критерийлер қалыптасты
Орталықтың 30 жыл бойы жүргізіп келе жатқан ғаламат ғылыми мехнаты мен толағай табысын ел-жұрт жақсы білмейді.
«Бүгінде ҰЯО елде АЭС құрылысына дайындыққа ғылыми-техникалық қолдау көрсетуді қамтамасыз етеді. Бұл бағытта біздің кәсіпорын негізгі қатысушылардың бірі болып саналатын жұмыстар мен зерттеулердің үлкен көлемін орындады. Зерттеулерде АЭС орналастыруда басымдық берілген аудандар көрсетілді. Ол – Алматы облысының Жамбыл ауданындағы Үлкен кенті және Абай өңіріндегі Курчатов қаласы. Қазақстан жағдайында салуға арналған реактор қондырғысының оңтайлы түрі анықталды. АЭС қауіпсіздігінің қажетті аспектілері қаралды, қолда бар және қажет етілетін инфрақұрылымға, радиоактивті қалдықтармен және пайдаланылған ядролық отынмен жұмыс істеуге, құрылыстың ықтимал схемаларына, жобаны басқару және тағы басқа көптеген мәселеге талдау жасалды», деді бас директор.
Отандық жетекші ядролық физиктер болашақ атом электр стансасы реакторларының критерийлерін қалыптастырып болды.
«Біріншіден, реактор эталондық болуы керек. Яғни бұрыннан құрастырылған үлгісі және оң тәжірибесі бар операция. Екіншіден, қарастырылған реактор негізіндегі атом электр стансасы III немесе III+ ұрпағына тиесілі болуы шарт. Үшіншіден, реактор екі контурлы, су-су термиялық нейтронды реактор болғаны ләзім. Өйткені ол әлемдегі ең кең таралған және жақсы дәлелденген. Төртіншіден, реактор қондырғысының қуат диапазоны 1 000–1 400 МВт диапазонында болуы керек», деді Е.Батырбеков.
Зерттеу реакторларын конверсиялау маңызды
Бүгінде орталықта ядролық қауіпті азайту жөніндегі әлемдік бастама шеңберінде зерттеу реакторларын төмен байытылған отынға конверсиялау жұмыстары жүргізіледі. Мақсат – жоғары байытылған уранның (ЖБУ) жинақталған қорын жою және зерттеу реакторларын төмен байытылған уран (ТБУ) отынына ауыстыру арқылы ядролық материалдарды таратпау. Былтыр мамыр айында Ұлттық ядролық орталығының ИВГ.1М зерттеу реакторын конверсиялау және барлық рұқсат беретін құжатты ресімдеу жұмыстары аяқталғаннан кейін ТБУ отынымен жұмыс істей бастады. Реактор берілген қуат деңгейіне шығарылды, реактор қондырғысының барлық жүйесі штаттық режімде жұмыс істеді.
Бұл ядролық қаруды таратпау режімін нығайту ісіндегі еліміздің кезекті маңызды жетістігі дейді мамандар. Жоба – Қазақстан мен АҚШ-тың ЖБУ-ды пайдалануды азайту және жаппай қырып-жою қаруын жасауда пайдаланылуы мүмкін бөлінетін ядролық материалдардың заңсыз таралу қаупін азайту жөніндегі бірлескен күш-жігерінің бір бөлігі.
ҰЯО Атом энергиясы институты директорының орынбасары Ерболат Қоянбаевтың пайымынша, АЭС пен атом қаруын салыстыруға мүлде болмайды.
«Бізде салуға қарастырылған реакторлар – ІІІ және ІІІ+ буынды, заманауи, референтті реакторлар. Бұл реакторлар АЭС тарихында болған барлық кемшілік пен апаттық жағдайларды ескере отырып жобаланған. Оған қоса терең эшелондалған қорғаныс жүйелеріне ие. Ғылыми дәлелге жүгінсек, ІІІ+ буындағы реакторларда ауыр апаттың болу ықтималдылығы – 10 млн, жылына 1 оқиға», дейді маман.
