Шынында да, белгiлi бiр заңдары мен құқықтық жүйесі құрылмаған мемлекет ел бола алмасы анық. Конституция, яғни Ата Заң - Қазақ мемлекеттiлігiнiң айғағы. Ата Заңымыз бүгiнгi заманның барлық көкейкестi мәселелерiн толық қамтыған және мемлекет құрылысына толық баға бере алатын алып құжат. Себебі, Конституция ең алдымен мемлекеттің қандай жолмен дамитынын, басты құндылықтарын өлшеп-пішіп, айқындап беріп отыр. Елiмiздегi оң өзгерiстер мен дамудың бастауы да осы Конституцияда жатыр. Ата Заңымыздың негiзiнде халықтың еркiндiгi, теңдiгi, ынтымағы артып, елiмiз татулықтың тал бесiгiне айналып отыр.
Биыл Қазақстан Республикасының Конституциясына 30 жыл толады. Негізгі заңның мәтіні өзгермейтін, ғасырлар бойы тұрақты болуы керек деген пікір бар. Дегенмен, Конституция қатып қалған акт емес, заман келбеті өзгерген соң конституциялық нормаларда өзгеретіні заңдылық. Тарихқа жүгінсек, ел тарихында бес Конституция болды. Олар 1926 жылғы Қазақ АССР Конституциясы, 1937 жылғы Қазақ КСР Конституциясы, 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясы, 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы. Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Конституциясы 1993 жылы 28 қаңтарда XII сайланған Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің IX сессиясында Парламенттік республика үлгісінде қабылданды. Конституция Қазақстанның тәуелсіздігін қамтамасыз етті. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары күрделі, қайшылықтарға толы кезең еді. Бір жағынан, Конституция нарықтық экономика мен демократиялық мемлекеттің қалыптасуына құқықтық негіз жасаса, екінші жағынан, биліктің заң шығарушы және атқарушы тармақтарының өкілеттіктері туралы мәселені шеше алмады. Сондықтан жоғарғы билікте дағдарыс орын алып, қоғамда тұрақсыз әлеуметтік жағдай қалыптасты. Осы себептер 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясын қабылдауға негіз болды.
Ата заң қабылданғаннан бері құқықтық мәдениеттің негізі қаланып, заңдылық пен тәртіп нығайып, азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауда ауқымды жұмыстар жүргізілді.
Кез келген Конституция болашаққа бағытталады. Оның қолданылу мерзімі әрине шексіз болуы керек. Бірақ бұл Конституцияны өзгертуге немесе толықтыруға болмайды дегенді білдірмейді. Өзгертуге жатпайтын нормалармен қатар, дамушы қоғамның мүдделеріне сай өзгертуге тура келетін нормалар бар екенін мойындауымыз керек. Соңғы жылдары Ата заңға 6 рет өзгерістер мен толықтырулар жасалды. Өзгерістер енгізілердің алдында елімізде демократиялық реформаларды жасау мен нақтылау жөнінде арнайы комиссиялар құрылып, жұмыс істеді. Әр саланың білікті мамандары Ата заңымыздың әлеуетін арттыру үшін тұщымды ойларын ортаға салып, ұтымды ұсыныстарын айтты. Алғаш рет 1998 жылы Конституцияның 19 бабына түзету енгізілді. Онда Президенттікке кандидаттың 65 жасқа дейінгі деген жас шектеуі алынып, парламент депутаттарын партиялық тізіммен сайлау туралы және басқа да түзетулер енгізілді. Ал 2007 жылы елдің мемлекеттік құрылымының нысанына қатысты түзетулер болды. Қазақстан президенттік-парламенттік басқару нысаны бар біртұтас мемлекетке айналды. 2017 жылғы енгізілген өзгерісте Президенттің бірқатар өкілеттігі биліктің басқа тармақтарына берілді. 2019 жылдың наурыз айында Конституцияға Қазақстан астанасының атын өзгерту бойынша түзетулер енгізілген еді. 2022 жылы 5 маусымда Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы республикалық референдум өтіп, халық Ата заңымыздың 33 бабына 56 өзгеріс енгізу үшін өз дауыстарын берген еді. Бұл, әрине, тарихи маңызы бар шешім болғаны анық. Қазақстан суперпрезиденттік басқару формасынан күшті парламенті бар президенттік формаға көшті. Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі болды. Президенттің жақын туыстарының саяси мемлекеттік қызметші, квазимемлекеттік сектор субъектісі басшылары лауазымдарын атқаруға құқығы жоқ деп белгіленді. Қазақстандықтар өз бетінше Конституциялық сотқа жүгіне алатын болды. Ең ауыр жаза өлім жазасына тыйым салынды. Мәжілістің депутаттық корпусы аралас сайлау жүйесі бойынша құрылды. Сенаттағы президенттік квота қысқарады, мәжілістегі ҚХА квотасы жойылды. Мажоритарлық жүйе депутатты сайлаушылардың қалауы бойынша шақыртып алуға мүмкіндік берілді. Жалпы құқықтық жағынан алғанда негізгі өзгерістердің бірі — Конституциялық Соттың құрылуы болды. Қазіргі таңда осы өзгерістерді енгізу дұрыс шешім болғанын көріп отырмыз.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 30 бабында баяндалған азаматтардың тегін білім алуға деген құқықтары Білім туралы заң негізінде орындалып, жүзеге асырылуда. Бүгінгі күні ел ертеңіне қызмет ететін болашақ жас мамандарды дайындауда мемлекет тарапынан және облыс әкімшілігі тарапынан бөлініп жатқан білім гранттары соның айқын дәлелі. Әр азаматтың көзқарас еркiндiгi, таңдау мүмкiндiгi, бейбiт өмiрi қамтамасыз етiлгендiктен, бiздiң елде саяси тыныштық орнады. Ата Заңның 1-бабының 1-тармағында Қазақстан өзін ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатын демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады деген. Ендеше мемлекетіміздің Ата Заңы халқымыздың тәуелсіз ел болуды армандаған мүддесін заң тілінде айшықтап, әлемге Қазақстан деген мемлекет бар екенін паш етіп отыр. Ең қымбат қазына адам болғандықтан Конституциямыз еліміздегі барлық азаматтарға шыққан тегіне, дініне, саяси көзқарасына қарамастан бірдей құқықтық кепілдік берді. Конституцияның қоғам өміріндегі, еліміздің тарихындағы орны бөлек екеніне отыз жылдан бері көзіміз жетіп келеді.
Ата заңды қалың бұқара үлкен ықыласпен қастерлеуге тиiс. Өйткені Конституция барлық саяси-экономикалық, әлеуметтік реформалардың ілгері басуына берік діңгек, алтын ереже болып қала бермек.
Мемлекеттілігімізді қалыптастырып, Тәуелсіздігімізді нығайтуда маңызы зор Ата заңымызды құрметтейік! Бұл мерекенің мәні мен маңызын терең түсіне білейік!
Ермек Бөрібаев,
І.Жансүгіров атындағы
Жетісу университетінің
Басқарма-төрағасы, ректоры,
заң ғылымдарының докторы,
профессор.
