Өткен күнде белгі бар...

Алматыдағы Шет тілдер инс­ти­туты (1941), Шымкенттегі тех­но­­логиялық институт (1943), Алматыдағы Қыздар мемлекеттік мединституты (1944) мен Құрманғазы атын­­дағы мемлекеттік консерватория (1944) – сол жылдардың жемісі.

Қанды қырғын, жаппай соғыс жүріп жатқанда КСРО басшыларының Қазақ­станда осынша жоғары оқу орында­рын ашуының сыры неде десеңіз, ол – жүзде­ген жоғары санатты профессорлық-ұстаз­дық құрам мен ғылыми орталықтар­дың Алматыға эвакуациялану нәтижесі. Осын­ша ғалымдар мен білікті ұс­таздарды тиімді пайдалану үшін өкімет оларға жоғары оқу орнын ашуға мәжбүр болған. «Соның арқасында 1945–1946 жылдардағы оқу жылында Қазақстанда барлығы 24 ЖОО жұмыс істеп, оларда 15,1 мың студент оқыпты. 1946 жылы ғана олар жоғары білімді 1399 педагог, дәрігер, ин­женер, агроном және басқа да маман­дар даярлап шығарған», деп жазады М.Ломоносов атындағы Мәскеу мем­лекеттік универси­теті Қазақстан фи­лиа­лының профессоры Жарас Ермекбай.

Өңірімізге белгілі өнерпаз, өлкетанушы Дәстен Баймұқанов елімізде өнеркәсіп­тің алға басуы соғыстың пайдасынан болды деп отыр... Соғыс жылдары Қазақстанға зауыттар мен фабрикалар эвакуацияланды. Соғыстан кейін оларды қайта әкету­дің мүмкіндігі болмай, қалып қойды. Со­ның арқасында Қазақстан өнеркәсібі алға басты», дейді ол. Сөзінің жаны бар, бір Петропавл қаласының өзінде көзге көрініп, өнімі шығып тұрған алты зауыт эвакуациямен келген. Елімізді шикізат базасы қылып ұстағысы кел­ген КСРО-ның саясаты түрлі сылтау тауып жоғары техноло­гия­лы мұндай зауыт­тар салуды кешеуіл­дете берері хақ еді.

Жоғарыда аталған еңбегінде Жарас Ермекбай Қазақстанның Ұлттық ғылым академиясының тарихына да тоқталып, оның іргетасы алғаш рет 1932 жылы КСРО ҒА отандық базасы негізінде қаланғанын жазады. Ол 1938 жылы ғана академияның қазақстандық филиалы болып өзгертіледі. Соғыс қарсаңында онда 100 шақты ғалым жұмыс істейді, соның 3-еуі ғылым докторы, 14 ғылым кандидаты екен.

Қазақ КСР ҒА ашылуына Қаныш Сәтбаевтың еңбегі зор екені белгілі. Ол алдымен өзін ғұлама ғалым ретінде таныт­­қан. Дегенмен оның Ұлытау-Жезқаз­ғандағы орасан зор мыс кен орнын ашқан геолог-ғалым ретіндегі еңбектері көбірек айтылады да, соғыс жылдарындағы мар­ганец кен орнын ашудағы ғаламат ерлігін қалың қауым біле бермейді. 1942 жылы немістер Грузияның Иметерия аймағындағы Чиатур марганец кен орнына апаратын теміржолды басып алады. Ал алдында КСРО-ның негізгі марганец орталығы Никопольді де қолға түсірген. Танкінің бронын жасайтын стра­тегиялық шикізаттан айырылып, қ­ысылтаяңға ұшыраған КСРО басшы­лығының есіне Қаныш Сәтбаевтың Жездіден марганец тапқаны түсті. 1928 жылы ғалымның бұл еңбегін елемеген еді. Дереу қайта қарап, Қ.Сәтбаевтың өзін басшы қылып отряд жасақтап, 40 күннің ішінде Жезді марганеціне қол жеткізеді. Бұған дейін 40 еңбегін жариялаған геология-минерология ғылымдарының кандидаты Қаныш Сәтбаевқа марганец кен орнын табудағы еңбегін жоғары бағалаған КСРО ҒА жоғары аттестациялық комиссиясы ғылым докторы дәрежесін қор­ғатпай береді. Сол жылы оған «Жезқазған ауданының руда кен орындары» деген өзінің 15 жылдық еңбегінің қорытынды жинағы үшін бірінші дәрежелі ста­линдік сыйлық та табысталды. Ал 1943 жылы Қаныш Сәтбаев КСРО ҒА мүше-кор­респонденті болып сайланып, акаде­мия­ның қазақстандық филиалының басшы­лығына тағайындалды.

Соғыс жылдарында эвакуациямен кел­ген В.Обручев, С.Вавилов, И.Бардин, В.Комаров, И.Григорьев сияқты ғалым­дардың арқасында ҒА филиалының 13 ғылыми зерттеу институты ашылады. Осын­дай жетістіктерден кейін Қа­­ныш Сәтбаев Қазақстанда өзінің Ғы­лым ака­демиясы болуын табанды түр­де талап етіп, ақыры 1944 жылдың 18 тамызында «Қазақстан Үкіметінің Қа­зақ КСР Ғылым академиясын құруға дайын­дық шаралары» атты қаулысын шы­ғаруға қол жеткізеді. Қаулыда Ғылым ака­де­миясының ашылуын Қазақ КСР құрыл­ғандығының 25 жылдық мерейтойы қарсаңына белгілеп, 1945 жылдың 4 қа­занына қояды. Ұйымдастыру комиссиясы құрамын 8 адамнан жасақтап, төрағалығына Мұхамеджан Әбдіхалы­қов бекітіледі. Ол сол кезде партия ОК үгіт және насихат жөніндегі хатшысы болған. Кезінде Қазақстандағы қазақ тілінің аянышты халі туралы Бауыржан Момышұлы майданнан нақ осы кісіге хат жазған. Кереку өңірінің тумасы болған ағамыз – алаштықтардан кейін кеңес заманында қалыптасқан алғашқы қазақ зиялы қауым өкілдерінің бірі. 1943 жылы эвакуация­мен келген академик А.Панкратованы қолдап, «Қазақ КСР-ның көне заманнан бүгінге дейінгі тарихы» атты кітаптың жауапты редакторы ретінде қол қойған. Осы еңбек сталиндік сыйлыққа ұсынылғанда солақай сындарға ұшырап, кесірінен М.Әбдіхалықов қызметінен түсіп қалған. Кейін, тәуелсіз Қазақстанда 2011 жылы, осы кітап алғашқы нұсқасында қайтадан басылып шықты. Ал М.Әбдіхалықов 1947 жылдан 1967 жылға дейін партияның марксизм-ленинизм институтында қызмет етіп, мар­ксизм классиктерін қазақ тіліне аударумен айналысқан.

Міне, осы М.Әбдіхалықов Қазақ КСР ҒА құру жөніндегі комиссияның төрағасы, ал бірінші орынбасары Қ.Сәтбаев болып академияны құрып, аяғынан тұр­ғызған. Академияның 15 мүшесі мен 10 корреспондент-мүшесі де қысқа мерзім ішінде Қазақстан ғалымдары арасынан сайланады.

Алғашында 1945 жылдың қазан айы­на белгіленгенімен, түрлі кедергінің ке­сірінен академияның ресми ашылуы 1946 жылдың 1 маусымында ғана Абай атындағы Опера және балет театрында Қазақ КСР Министрлер кеңесінің төрағасы Нұртас Оңдасыновтың төрағалығымен өтеді. Академиктер қатарына сайланған 14 адамның ішінде Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, Ә.Бектұров, А.Жұбанов, С.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев сияқты алты қазақ азаматы бар. Ал 15 мүше-корреспондент қатарына Н.Базанова, А.Ғаббасов, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, А.Машанов сияқты бес-ақ қазақ өкілі енді. Бұл уақытта 1930–1950-жыл­дардағы саяси қудалауға ұшыраудың ке­сірінен қазақ ғалым­дары барынша аза­йып қалған. 1937–1938 жыл­дардың өзінде қаншама тұлғалар мен ғалымдар атылып кетті. Қаншамасы көрші республикаларға жылыстауға мәжбүр болды. Белгілі журналист Зәкір Асабаев: «Өткен ғасырдағы 50-жылдардың орта тұсында Ташкентте оқитын қазақ жастары, біздер, әркім-әркімнен осы қалада тұратын қазақтың ғұлама ғалым, зиялы­лары туралы естігенде марқайып қалатынбыз», дей келіп, Өзбекстан астанасында Орталық Азия политехникалық институтының директоры (ол кезде ректор демейді) Ниязов, Тоқыма институтының директоры Оразбаев, Орталық Азия мемлекеттік университетінің директоры Сарымсақов, Геология институтының директоры Кенесарин сияқты қазақ­тар тұрғанын айтады. «Өзіміз оқитын пединститут­тың партбюро хатшысы, директордан кейінгі екінші тұлға келестік Жолбарыс Қасымбеков Мәскеуде оқыған, тарих ғылымдарының кандидаты, қазақша лекция оқығанда мүдірмейді. Алайда біз салғырттықтың салдарынан Ташкенттің қақ ортасында Төле би бабамыздың кесенесі, Көркемсурет галереясында Орал Таңсықбаевтың ғажап туындылары барынан бейхабар болдық», дейді. Сондай-ақ геология-минерология ғылымдарының докторы, профессор, Өзбекстан Ғылым академиясының мүше-корреспонденті, ұзақ жыл геология ғылыми зерттеу инс­титутын басқарған Натай Әзімханұлы Кене­саринмен қалай кездескенін жазады. Бұл кісі Кенесарының тікелей ұрпағы екен. «Өз басым өзбек ағайындарға өкпем жоқ, – депті Натай Әзімханұлы. – Тек қазақ­тан шыққан зиялыларға ұлтыңды өз­бек деп өзгерт, сонда өйтеміз-бүйтеміз дейтіні болмаса. Ондайға мақұл дегендер де, демегендер де бар. Мен де паспортыңа өзбекпін деп жазсаң, академияға толық мүше етеміз дегендеріне көнбедім. Көнбе­гендердің біразы Алматы, тағы басқа жақ­тарға кетті. Атақты суретші Орал Таңсық­баев бар емес пе, әне сол да өзбек бол де­геннен бас тартқаны үшін онша ұлықтал­май жүр. Әрине, ештеңеден кенде емес».

– Ташкентте оқысаңыз, Оразбаевты білетін шығарсыз, – деп бір әңгіменің ұшығын шығарды ол.

– Сыртынан естігенім бар, бірақ таныс емеспін.

– Қоқанда туған дарынды қазақ, соғысқа дейін техника ғылымдарының кандидаты, соғыс біткен соң бір жылдан кейін (1946 жылы) ғылым докторы, одан ұзамай академик, сталиндік, лениндік сыйлықтардың лауреаты болды. Жоғары атақ-марапаттың бәрін иеленді. Соның бәрі ұлтын өзбек деп өзгерткенінің арқасы. Бұрынғы орыс әйелін тастап, өзбек­ке үйленді. Алғашқы әйелінен бір ұл, бір қызы бар. Қазір олардың екеуі де Мә­с­кеуде тұрады. Ұлы кино саласында, қызы Эльвира әнші. Ұлтын өзбек деп өзгерткен соң, Оразбаевтың аты-жөнін Мұхамед Ташевич дейді. Біздің білуімізде ол Махамбет Тасболатұлы болатын», депті Натай Кенесарин ағамыз».

Міне, туған жерден аууға мәжбүр болған кейбір үздік жандардың тағдыры осындай. Ал одан кейін, 40-жылдардың соңына қарай, Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, А.Жұбанов, Қ.Жұмалиев, Б.Сүлейменов, Е.Ысмайылов, т.б. қудаланып, еркін тыныстай алмады. Ал тарихшы Ермахан Бекмахановтың көрмеген қорлығы жоқ. Ол туралы көп жазылғандықтан қайта­ламадық. Бұл біздің әдебиет пен өнеріміз ғана емес, ұлттық ғылымға да ауыр соққы болып тигенін білдіреді.

ПЕТРОПАВЛ