Сурет «Егемен Қазақстанның» архивінен алынды
Каспий теңізінің экожүйесіне төніп тұрған қауіп – өзекті мәселе. Каспий – халқымыздың баға жетпес табиғи қазынасы әрі өңірдің экологиялық тұрақтылығы мен экономикалық өркендеуінің маңызды кепілі, оның гидрологиялық жағдайы аймақтық климатқа, биоәртүрлілікке, экономикалық қызметке тікелей әсер етеді. Қазір Каспий маңы аймағы бұрын-соңды болмаған экологиялық қиындыққа тап болды. Кейінгі онжылдықтарда теңіз деңгейінің ауытқуы мен су балансының өзгеруі экожүйеге, балық шаруашылығына, жағалау инфрақұрылымына, көлік-логистика саласына елеулі ықпал етті.
Каспий теңізінің еліміз аумағындағы бөлігі – ең осал аймақ, өйткені оның таяз су айдыны климаттық ауытқуларға, су балансының өзгеруіне бірінші болып жауап береді. Деңгейдің одан әрі төмендеуі порттардың таяз болуына, уылдырық шашатын жерлердің жоғалуына, жағалаудағы ландшафттардың деградациясына, бүкіл аймақтың экологиялық қауіпсіздігіне қауіп төндіреді. Көптеген зерттеулерге қарамастан, теңіз деңгейінің жыларалық, онкүндік өзгеру механизмін анық сипаттайтын бірыңғай физика-математикалық модель әлі де жоқ. Қолданыстағы болжамдардың көпшілігінде нақтылық жоқ, бұл климатология, гидрология, география, экологияны біріктіретін пәнаралық талдауға негізделген жаңа кешенді тәсілдерді қажет етеді.
Ш.Есенов университетінің ғалымдары Ғылым және жоғары білім министрлігінің қаржыландыруымен жүзеге асып жатқан жоба аясында Мәскеу қаласындағы Ресей Ғылым академиясы П.Ширшов атындағы Океанология институтының ғалымдарымен бірлесіп зерттеулер жүргізіп жатыр. Алдын ала нақтыланған нүктелерден су, тұнба сынамалары алынып, теңіз ортасына арнайы құрылғылар орнатылды, бұрын орнатылған құралдардан деректер жиналды. Зерттеу Каспий теңізінің қазіргі жағдайы мен деңгейлік режімінің динамикасын сипаттайтын көпжылдық гидрометеорологиялық, климаттық, спутниктік деректерді кешенді талдауға негізделген. Жұмыста Баку, Махачкала, Форт-Шевченко, Атырау, басқа да жағалау пункттерінің гидрометеорологиялық бекеттерінің деректері пайдаланылды. Бұл ауаның, теңіз беті температурасының, мұздылықтың, су деңгейі өзгерісінің ұзақмерзімді үдерістерін бағалауға мүмкіндік берді.
Каспий теңізінің қазіргі жағдайы экожүйеге, жағалау аумақтарының әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығына тікелей әсер ететін климаттық, гидрологиялық өзгерістермен сипатталады. Өткен ғасырдың 90-жылдарының ортасынан бастап теңіз деңгейінің тұрақты төмендеуі байқалды, спутниктік мәліметтерге сәйкес, 2025 жылға қарай ол үш метрге жетті. Бұл үдеріс су мен ауа температурасының жоғарылауымен, өзен ағынының төмендеуімен, мұз қабатының азаюымен, буланудың жоғарылауымен бірге жүреді.
1995 жылдан бері теңіз деңгейінің үздіксіз төмендеуі барлық Каспий маңы елдері ғалымдарының, билік өкілдері мен қоғамның айрықша назарын аударды. Спутниктік альтиметриялық деректерге сәйкес Әзербайжандағы Баку бақылау бекетінде теңіз деңгейі – 29,4 метрге дейін, Ресейдің Махачкала қаласындағы бекетте 29,3 метрге дейін төмендеген. Бұл – кейінгі 500 жылдағы ең төменгі көрсеткіш.
Каспий теңізі деңгейінің жылына орташа есеппен 10 см-ге біртіндеп төмендеуі (кейбір жылдары бұл көрсеткіш 35 см-ге дейін жеткен) үкіметаралық деңгейде, халықаралық ғылыми форумдарда, аймақтық, федералды ведомстволарда кеңінен талқыланып жүр. 2050 жылға дейін теңіз деңгейі климаттың құбылуына байланысты тағы бірнеше метрге дейін төмендеуі мүмкін.
Егер су деңгейі 10 метрге төмендейтін болса, солтүстік Каспийдің еліміздегі бөлігінде теңіз жағалауы қазіргі шекарасынан 200 км-ге дейін шегініп, порттар мен инфрақұрылымдарды әлеуметтік-экономикалық, экологиялық зардаптарға соқтыруы ықтимал.
Кейінгі жылдары ғарыштық зерттеулердің дамуымен алтиметрлер арқылы теңіз деңгейін зерттеу дамып келеді. Елімізде «Қазақ Каспий теңізі ғылыми-зерттеу институты» КеАҚ ашылуы, отандық ғалымдардың кешенді зерттеу жұмыстарын қолға алуы – жағымды жаңалық. Жүргізілген зерттеу Каспий теңізінің деңгейлік режімінің өзгергіштік тетіктерін түсінуге елеулі үлес қосты, ғылыми жұмыстардың бағытын айқындады, еліміздің жағалау аумақтарын тиімді бейімдеу мен басқару стратегияларын қалыптастыруға негіз қалады.
Каспий теңізінің алаңдатарлық ахуалы – болашақ алдындағы зор жауапкершілік. Теңіздің байлығы мен сұлулығын сақтау, ғалымдар мен сарапшылардың күшін біріктіріп, болашағын айқындау – баршамыз-дың міндетіміз.
Самал СЫРЛЫБЕКҚЫЗЫ,
Ш.Есенов университетінің профессоры, «Ecojer» қауымдастығы аймақтық экологиялық кеңесінің мүшесі
Маңғыстау облысы
