«Биыл біз жаңа кезеңге қадам бастық. Халқымыз жалпыұлттық референдумда саяси жаңғыру бағдарын қолдады. Конституциялық реформа Жаңа, Әділетті Қазақстанды құру жолындағы аса маңызды қадам болды. Еліміздегі саяси жаңғыру енді экономикалық өзгерістерге ұласуға тиіс», деді Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылы 1 қыркүйектегі «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Қазақстан халқына Жолдауында. Мемлекет ең алдымен барлық халыққа тең мүмкіндік беріп, әділдік орнатуды көздейтінін айтқан ол саяси өзгерістер тәуелсіз еліміздің жарқын болашағын айқындайтынын жеткізді.
Жалпы, Мемлекет басшысы елдегі саяси және әлеуметтік-экономикалық жаңғыруларды жүзеге асыруды президенттік өкілеттікке кіріскен күннен қолға алғаны белгілі.
Ел тарихындағы ең ауқымды саяси жаңғыру қандай елеулі өзгеріс әкелді және мемлекетке қандай пайдасы болды? Бұл орайда, біріншіден, халықтың өз ықтиярын білдіруіне даңғыл жол ашқан референдум институтының қайта қолданысқа енгізілуін айтуға болады. Бұған дейін елімізде жалпыұлттық референдум соңғы рет 1995 жылы өткен екен. Арада ширек ғасырдан аса уақыттан соң Мемлекет басшысы тағдыршешті мәселелерді дауысқа салып іске асыру «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» идеясына сай екенін айтып, Конституцияға өзгерістер енгізуді референдум арқылы жүзеге асыруды ұсынды және бұл шешім демократиялық ұстаным тұрғысынан дұрыс қадам болғанын уақыттың өзі дәлелдеп отыр.
Сарапшылар конституциялық референдум арқылы Ата заңымызға енгізілген өзгерістерді бірнеше топқа бөліп қарастырады. Соның біріншісі – суперпрезиденттік басқарудан президенттік басқаруға көшу, Мемлекет басшысының өз өкілеттігі кезінде ешбір саяси партия қатарында болмауы, оның жақын туыстарына мемлекеттік саяси қызметшілер мен квазимемлекеттік сектор субъектілерінің басшылары лауазымдарын атқармауы.
«Президенттік республика болғаннан кейін Президент 7 жыл мерзімге ғана сайланады. Сонымен қатар оның туыстары билікте қызмет атқармайды. Парламентке сайлау жүйесі өзгертіліп, енді депутаттар тек партиялар атынан ғана емес, өзін-өзі ұсыну арқылы және бір мандатты округпен сайланады. Оның нәтижесін қазір көріп отырмыз», дейді Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі ұсыныстарды әзірлеген жұмыс тобының мүшесі, Мәжіліс депутаты Марат Бәшімов.
Оның айтуынша, «Күшті Президент, ықпалды Парламент, есеп беретін Үкімет» қағидаты осы конституциялық реформадан шыққан. Өйткені Үкімет жауапкершілікті ұлғайтып отыруы керек. Осындай конституциялық өзгерістер қоғам мен мемлекет арасындағы қарым-қатынасты және оның ашықтығын күшейтіп, адам құқықтарына баса назар аударылды.
Түзетулердің екінші тобы Парламенттің мәртебесіне байланысты. Мажоритарлық сайлау жүйесі жандандырылып, заң шығарушы органды қалыптастыру тәртібі қайта қаралып, Парламент пен оның палаталарының өкілеттіктері күшейтілді. Мәдениет және ақпарат министрлігі мен Қазақстандық қоғамдық даму институты әзірлеген «2022 жылғы конституциялық реформа және Қазақстандағы делиберативті демократия институтын дамыту туралы» баяндамада бұл жайында былай дейді:
«Мәжілістегі ҚХА квотасы жойылды (ішінара Сенатқа берілді), ол қазір жасырын дауыс беру арқылы жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы негізінде аралас сайлау жүйесі бойынша сайланатын 98 депутаттан тұрады: бірыңғай жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша пропорционалды өкілдік жүйесі, сондай-ақ бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша.
Сенаттың өкілеттігі күшейтілді, ол енді Конституциялық соттың және Жоғарғы Сот Кеңесінің төрағаларын қызметке тағайындауға келіседі.
Бірқатар түзету Мәжілістің заң шығару үдерісіндегі ұстанымын күшейтуге және оның бақылау функцияларын орындауына бағытталған: Мәжіліске кейіннен Сенаттың мақұлдауына жататын заңдар қабылдау құқығы берілді. Мәжілістің жылына екі рет Жоғары аудиторлық палата төрағасының есебін тыңдау өкілеттігі енгізілді. Мәжіліске Сенаттың Мәжіліс депутаттарының жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен қабылдаған заң редакциясымен келіспеуін еңсеру құқығы берілді, содан кейін заң он күн ішінде Президентке Сенаттың қайта қарауынсыз қол қоюға ұсынылады», делінген.
Конституциялық реформалардың нәтижесінде Әділетті Қазақстанды құру жолында өмірге келген маңызды жаңалық – Конституциялық соттың құрылуы. Бұған дейін елімізде Конституциялық кеңес жұмыс істегені белгілі. Бірақ оған қарапайым жұртшылық жүгіне алмайтын. Жаңа мемлекеттік органның артықшылығы – елдің кез келген тұрғыны оған тікелей жүгініп, құқықтық көмек ала алады. Президенттің өзі бұл органның жұмысына баға беріп: «Әділетті Қазақстанның айнасы» деген болатын.
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі ұсыныстарды әзірлеген жұмыс тобының мүшесі, Конституциялық сот судьясы Еркін Оңғарбаевтың айтуынша, бұл мекеменің құрылуы мемлекеттік органдарды тәртіпке келтіріп, заң шығару үдерісіне, соның ішінде Парламент пен Үкімет жұмысына оң әсер етеді.
«Конституциялық сот өз жұмысын бастағалы бері 74 нормативтік қаулы қабылдады. Олардың басым бөлігі – азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауға бағытталған. 1948 жылы БҰҰ Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдағаны белгілі. Егер Конституциямызға қарайтын болсақ, осы адам мен азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарының барлығы дерлік біздің заңнамамызда көрініс тапқан. Біздің басты рөліміз – адам құқықтарын, олардың бөлінбейтін және абсолютті сипатын Конституциялық сот арқылы қорғау», дейді ол.
Конституциялық реформа нәтижесінде Президенттің облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдері лауазымына кемінде екі кандидатура ұсынатыны туралы нормалар да енгенін де айту керек. Президент аталған әкімдерді қызметке тағайындауды тиісті мәслихаттар депутаттарының келісімімен жүзеге асырады.
Сондай-ақ әкімдерді балама негізде сайлау институтының енгізілуі – жергілікті басқару жүйесін жетілдіру жолындағы маңызды қадам. Бұл тетік мәслихаттардың өкілеттігін күшейтіп қана қоймай, кадрлық шешім қабылдауда жергілікті халықтың пікірін ескеруге мүмкіндік береді. Нәтижесінде, халық пен мемлекеттік органдар арасындағы сенім мен қарым-қатынас деңгейі артты.
Сенатты қалыптастыру тәртібі негізінен өзгеріссіз қалды: бұрынғыдай әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және астанадан екі депутаттан сайланады. Дегенмен маңызды жаңалық – Президент тағайындайтын сенаторлар саны 15-тен 10-ға дейін қысқартылды. Оның бесеуі Қазақстан халқы Ассамблеясының ұсынысы бойынша бекітіледі. Бұл өзгеріс Парламенттің дербестігін арттырып, Сенаттың заң шығару үдерісіндегі жауапкершілігін күшейтеді.
Сонымен қатар саяси реформалар шеңберінде партияларды тіркеу рәсімі айтарлықтай жеңілдетілді. «Саяси партиялар туралы» заңға енгізілген түзетулерге сәйкес, партия құруға бастамашыл топтың саны 1000-нан 700 адамға дейін қысқарды. Партияны тіркеу үшін қажет мүше саны 20 мыңнан 5 мыңға дейін төмендетілді. Ал аймақтардағы филиалдар мен өкілдіктердің саны бұрынғы 600-дің орнына 200 болуы жеткілікті. Бұған қоса құрылтай съезін өткізу мерзімі 2 айдан 3 айға дейін ұзартылып, ұйымдастыру комитетінің қызмет ету мерзімі 6 айдан 7 айға дейін ұлғайтылды.
Жалпы алғанда, бұл реформалар саяси жүйені демократияландыруға, бәсекелестікті арттыруға және азаматтардың ел өміріне белсенді араласуына кең жол ашты.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев референдум қорытындысы бойынша Қазақстан халқына жасаған үндеуінде осы өзгерістің бәрін атап өте келе: «Біз қоғамдық және жеке құндылықтар жүйесін түбірімен жаңғырта білуіміз керек. Сонда ғана барлық салада түбегейлі өзгеріс жасай аламыз. Жаңа Қазақстанның ең басты байлығы – халық. Ал ең негізгі мақсаты – азаматтардың бақытты өмір сүруін қамтамасыз ету. Әрбір азаматымыз саяси өзгерістер мен экономикалық өсімнің жемісін көруі қажет. Құрғақ уәде мен бос сөз ешқайда апармайды. Мен үшін нақты іс пен шынайы өзгеріс бәрінен маңызды. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін бар күш-жігерімді саламын», дегені белгілі.
Әділ қоғамның негізін қалыптастыратын заң мен тәртіп қағидаты өз бастауын ең алдымен, Ата заңнан алады. Мемлекеттілігіміздің мызғымас, тәуелсіздігіміздің тұғырлы болуы үшін әрбір азамат заңға бағынып, тәртіпке бойсұнып, саналы әрі қауіпсіз қоғамды дамытуға атсалысуы қажет. Жарқын болашаққа жол салған өсер елдің ең басты мақсаты осы болса керек.
