Құжатына құрдасының туған жылын жаздыра салған Әлмәмбет өзінің нақты қай уақытта туғанын біле алмай дал болады. Биографиясындағы беймәлім тұсты ауылдың үлкен кісілерінен білмек болып, қой сойып оларды қонаққа шақырады. Шақырғаны мұң екен, жорамалдан басқа ештеңе біле алмады. Нақты сұраққа дүдәмал жауап алады. Бірақ жауабы өзіне ғана дүдәмал. Кемпір-шалдарға айдан анық, күннен жарық. Алданбек пен Нұрқабыл деген екі шал Әлмәмбеттің дүниеге келген шағы «Бөрібайдың тымағын ит алып қашқан қыс» деп тұрып алады. «Әкем-ау, ай, күн, жыл деген нәрсе болады емес пе?» деген сұрақ Әлмәмбеттің діңкесін құртады. Қайыра сұраса, шалдар шатынап шыға келеді. «Бөрібайдың тымағын ит алып қашқан қыста тудың деп айтып отыр емеспіз бе, кеще-ау?!» Ал енді қарсы бірдеңе айтып көр. Жастық дәуреннің елесіндей болып қалған қыс оларды сол бір шаққа жетелей берді.
Әңгімені оқып отырып тікен тілді кемпір-шалдың түйреуік сөздеріне бір күлесің, бұлардың гәбін бұза алмай отырған Әлмәмбеттің әбігеріне бір күлесің. Ал асылында құжат шыққанға дейін жыл санай білген қазақ қарияларының арада қалмағанына қынжыласың. Үлкен кісілер ертеректе ондай жайттарды қой жылы, сиыр жылы деп-ақ дөп басатын. Бұл ауылда жастарға жөн сілтер қариялардың шынымен-ақ қалмағаны да. Тынымбай Нұрмағамбетов осы трагедияны сатира сипатымен шебер жеткізіп отыр.
Енді жоғарыдағы күлкі тақырыбына оралайық. Жан Поль «Күлкілі әрекет комикалық субъектінің саналы түрдегі ішкі уәжінен туындауы тиіс». Расында да, әрекет қашан шынайы күлкілі болады? Оны жасаушы адам өз бойындағы комизмді сезінбеуі керек. Тынымбайды қайта алып қарайықшы. Әлмәмбеттің құдасы бұның жасын сұрап тұрған жерін оқиық:
– Енді документтігі жасымыз бойынша елуге аяқ салдық қой.
– Документтегі жас та кісіге жас бола ма екен? Сапырылысқан кездерде кімнің жасы не болып кетпеді. Біздің ауылда документ бойынша әкесімен құрдас болып кеткендер де бар. Қағаздағы жазуға не дауа? Құда, өз жасыңызды айтыңыз.
– Сол әке-шешеден ерте қалып...
– Жұрттың бәрінің әке-шешелері жанында жүр дейсіз бе? Әке-шешеңізден ертерек қалсаңыз, ауылыңызда туған туысқандарыңыз, сіздің қай жылы туғаныңызды білетін кемпір-шалдар бар емес пе?
– Бар ғой.
– Бар болса, солардан сұрап алуға қолыңыз тимей жүр ме? – Мұрты едірейген жуан қара мұның соңына түсіп берді дейсің. Қысылғаннан Әлмәмбеттің маңдайынан шып-шып тер шықты.
«Қысыла-қысыла қыз болдық» дегендей, Әлмәмбеттің әбден ұялған қалпын көріп еріксіз езу тартасың. Бірақ өзінің күлкілі жайда тұрғанын не Әлмәмбет біліп отырған жоқ, не оның құрдасы біліп отырған жоқ. Біліп отырған – мына сіз және біз. Бұл ретте Тынымбай Нұрмағамбетов комедиялық ауанды шебер жеткізгенін ерекше атап айту керек.
Екінші назарымызға іліккен деталь асық ойнап жүрген жігіттер. Балалар емес, бала-шағасы бар, үйлі-күйлі жігіттер. Әлмәмбеттің туған жылын анықтап біле алмай отырған шалдар сол кезде асық ойнап жүріпті-мыс. Ақсемсер кезінде асық ойнағанын тәтті бір сағынышпен еске алып тұрған шалдарды көріп біртүрлі күлкің келеді.
«Әй, сол кезде біз де бала екенбіз-ау. Бала екенбіз дейін десек, тағы да қатын баламыз, үй жайымыз бар. Тіпті жиырма-жиырма бестің арасындағы кезіміз. Қыс түссе ермегіміз – ауыл аралап асық ойнау. Ат дорбада жем мен асық араласып жүреді. Бәйгеге шабатын күрең дөненім бар еді. Бір жылы соған оған асық араласқан жемді байқамай іліп, жануардың тісі сынды. Сонда, деймін-ау, әңгүдікпіз бе, есерміз бе, немене?»
Бұл әңгіме қайдан шықты өзі? Әлгі «Бөрібайдың тымағын ит алып қашқан қыстың» нақты қай қыс екенін еске түсіру үшін шалдар санада қалған елеулі естелікті ақтарды емес пе? Сөзден сөз шығады. «Ойбай ау, Алдеке, сіздің әлгі асықтан ұтылып келіп мына Қазыгүлді сабайтынның келер қысы емес пе?», деп қойып қалады үйде отырғандардың біреуі. Кімнің не қылғаны, кімді ұрғаны бәрі елдің есінде де, жыл атаулы есінде жоқ. Күлесің бе? Күлесің!
Тынымбай Нұрмағамбетов сатирик емес, алайда оның шығармаларында сатиралық элементтер өте көп. Әдетте сатириктер түйдек-түйдек тіркестер арқылы оқырманын омақаса құлатып отырады. Ал Т. Нұрмағамбетов комизмді сөзге емес, сюжетке жасырады. Жоғарыдағы үзінділерде аллитерация да, ассонанс та жоқ. Бірақ жиырма беске келсе де асық ойнап жүрген жігіттер, жеммен аралас жатқан асықты шайнап тісі опырылған жылқы, асықтан ұтылып келіп әйелін сабаған Алданбек күлкі шақырмай қоймайды. Күлкінің сөзде емес, оқиғада көрінуінің жарқын мысалын «Гамлет» трагедиясынан аңдауға болады. Онда біз Гамлет ханзадасының кез келген сөзін құптай беретін уәзір Полонийге езу тартамыз.
Гамлет. Анау бұлтты көрдіңіз бе, түйеге ұқсайды ғой?
Полоний. Шынында да, ант етейін, түйеге қатты ұқсайды.
Гамлет. Ал меніңше, қарлығашқа көбірек ұқсайды.
Полоний. Арқасы, иә, дәл қарлығаштыкі сияқты.
Гамлет. Әлде китке көбірек ұқсай ма?
Полоний. Иә, тура кит сияқты.
Шекспир мұнда «бұлттардың метаморфозасын» емес, екіжүзді әрі жағымпаз Полонийдің пікірлерінің құбылмалылығын әжуа етеді. Тынымбай Нұрмағамбетов те қазақтың бейқам, тым мамыражай қалпын әзілмен шаншып өтеді. «Авторлық мойындауында» Николай Гоголь өткір айтады: «Ақыры күледі екенбіз, онда барынша күліп, күлкіге бәрінен бұрын лайық нәрсеге күлу керек».
Асылында батыс ойшылдары сараптайтындай шығыс халқы күлкіге жоқ халық емес. Әсіресе қазақ халқы. Талай саяхатшылар біздің елдің әзілінде асқан тапқырлық жататынын аңғарған. Шайқы-бұрқы шатпаққа емес, усойқы әзілге ғана назар аударған. Орыстың белгілі ғалымы, Шығыс зерттеушісі Н. Ядринцев Шоқанның юморы туралы айта келіп, оның көңілді, қуақы болғанын, оның халқынан да осы сипатты аңғарғанын жазады. Тынымбай Нұрмағамбетов шығармаларынан да дәл осы болмысты, дәл осы мінезді анық көре аламыз.
