«Ауа саудагері», «Ариэль», «Балық адам» сынды ғылыми-фантастикалық таңғажайып туындылар туғызып, «орыстың Жюль Верні» атанған Александр Беляевті қазіргі оқырман ұмытып кеткендей көрінеді. Сөйтсе де Александр Романовичтің романын қайыра парақтағанда әлем әдебиетіне қиял-ғажайыпқа толы он үш роман, жетпістен астам әңгіме-хикаят тарту еткен қаламгердің бүгінгі оқырманға берері әлі де түгесілмегенін, фантастика жанрының классигінің кітаптарына қай заманда көз жүгіртсеңіз де өз иіріміне үйіріп әкетіп, тың ойлардың орамына батыратынын аңғардық. Адамзаттың түсіне қалта телефон кірмеген өткен ғасырдың басында-ақ кейіпкерлері бір-бірімен «радио-телефонмен» («Ауа саудагері») еркін әңгімелесіп жүретін жазушының көріпкелдігі өз алдына, оның «Профессор Доуэльдің басы» туындысындағы кейбір оқиғалар бүгінгі қазақ қоғамының дертімен астаса кеткені бізді ойға қалдырды.
«Профессор Доуэльдің басы» – Александр Беляевтің ең танымал шығармаларының бірі. Бұл туындыны сыншылар автобиографиялық, яғни қаламгердің өз өмірі туралы роман деп бағалаған. Беляев те шым-шытырық оқиғаға толы туындыны өз ғұмырымен тығыз байланысты екенін жоққа шығармаған. Әрине, жазушының басы шабылып, оған адам жаны түршігерлік ғылыми тәжірибелер жасалған жоқ. Бірақ қаламгер «туберкулёз плевриті» деген диагнозбен алты жыл ауырып, оның үш жылында денесін мүлдем қозғалта алмай жатқанда роман кейіпкері профессор Доуэльдің барлық азабын өз басынан өткізді. Содан да болар, Беляев түрлі түтікшемен қаны айналып, тыныс алатын профессорының аянышты халін өмірде болып жатқандай шынайы суреттейді. Доуэльмен бірге өз басыңыз да кесіліп, арнайы қондырғыда ғаріптің күйін кешіп жатқандай сезімдерге бөленесіз.
Романның сюжетін тұтас айтып шығу – шарт емес. Десе де айтпақ ойымыз ондыққа тиюі үшін де шығарма мазмұнын қысқаша баяндай кетейік. Францияның Париж қаласында тұратын хирург-профессор Керн о дүниеге кеткен адамның басын тірілту мақсатында жасырын тәжірибелер жүргізіп, ойына алған нәтижеге қол жеткізеді. Профессордың бұл жетістігінің сырын оның жеке клиникасына ассистент болып қызмет етуге барған Мари Лоран біліп қояды. Керн жұмбақ жағдайда қаза тапқан профессор Доуэльдің басын тірілтіп, оның ақыл-ойын өз мүддесіне пайдаланған. Әйгілі ғалымның «тірі басы» мүжбүрлі түрде Керннің арам-пиғылын жүзеге асыруға міндеттеледі. Осылай Керн Доуэльдің ақыл-ойының көмегімен бірнеше операцияны сәтті жасап, талай ойлы басты өзге адамның денесіне қондырып, ойына келгенін жасайды.
Бастың денесіз тіршілік етуі туралы идея әдебиетте бұрыннан бар. Оған мысал ретінде Эдвард Пейдж Митчеллдің «Денесіз адам» (1877 ) фельетонын, Морис Ренардың «Доктор Лерн» («Жаңа құбыжық», 1908) романын және Гастон Лерудің «Қанды...» (1923) туындыларын айтсақ та жетіп жатыр. Бізге Беляевтің ол туындыларды оқып-оқымағаны белгісіз. Белгілісі қаламгер қиялындағы оқиғалар 35 жылдан кейін шындыққа айналып, адам бүйрегіне трансплантация жасалды. Сөйтіп, жазушының шексіз қиялы ғылымның мүмкіндігіне даңғыл жол ашты.
Қош! Жүз жыл бұрын жазылып, әлі күнге мыңдаған оқырманды өзіне баурап келе жатқан романды оқығанда бізді мүлдем басқа кеп мазалады. Кейінгі кездері білімді қазақ жастарының шетелге кету үрдісі күшейіп барады. Әлемнің әйгілі ІТ компанияларында «компьютербасты» қаншама қазақ баласы жүр? Сапалы білім алу үшін шекара асқан жастардың дені елге қайтуға құмбыл еместігі туралы ақпараттарды жиі оқитын болдық. Ең сұмдығы сол, білімді жастардың қазақ жерінен тамырын бырт-бырт үзіп жатқан қазіргі халі «денесі жоқ, басы бар» профессор Доуэльдің күйіне ұқсайды. Кейінгі отыз жылда қазақ мемлекетінің ертеңі үшін тер төгуге тиіс Доуэльдеріміздің ақыл-ойын өзге елдің Керндері өз мүдделеріне емін-еркін пайдаланып келе жатыр. Әрине, жаһандану заманындағы жастардың жайлы өмір аңсап шетелге кетуін тежеу мүмкін емес те шығар. Десе де, оларға өз «елінде ұлтан болу» идеясын сіңіруді ақсатып алған жоқпыз ба, осы? Неге екенін қайдам, Беляевтің шығармасының соңғы бетін жапқаннан кейін бізді осындай ойлар алқымдап, мазамызды алды.
