Мемлекетіміз шекарасын шегендеп, байрағын көтерген сәттен бастап өз тағдырын өзі айқындауға бел шеше кірісті. Оның ішінде игілігі мол инвестиция саласына басым бағыт берді. Сыртқы істер министрлігінің Инвестициялар комитетінің дерегінше, 34 жылдың ішінде еліміз шикізатқа сүйенген, мүмкіндігі шектеулі экономикадан Орталық Азиядағы жетекші мемлекетке айналған. Мысалы, Орталық Азияға келетін инвестицияның 60 пайыздан астамы Қазақстанға тиесілі. АҚШ пен Орталық Азия елдері арасындағы сауданың 75 пайызы біз арқылы өтеді. Осы шоғырлану жаңа өндірістер мен цифрлық жобалардың дамуына жол ашып отыр.
Өткенге үңілер болсақ, әуелден ашық экономика қағидатын таңдап, осы бағыттан айныған жоқпыз. Кейінгі 30 жыл ішінде ел экономикасына 400 млрд доллардан астам тікелей инвестиция тартылды. Бұл туралы Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 80-сессиясында айтқан еді.
«Біз инвестициялық ағындардың барған сайын бөлшектеніп, саясиланып жатқанын көріп отырмыз. Соның салдарынан әлемде тікелей шетелдік инвестиция көлемі 1,5 трлн долларға дейін азайды. Қазақстан инвестиция саласындағы халықаралық ынтымақтастықты кеңейтуді берік қолдайды. Тәуелсіздіктің 30 жылы ішінде еліміздің экономикасына 400 млрд доллардан астам инвестиция тартылды. Ашық нарық қағидаттарына адалдығымыз мызғымас және ол мемлекеттік саясатымыздың негізгі тірегі болып қала береді», деді Мемлекет басшысы.
Экономист Бауыржан Ысқақ осы жолдың қалай басталғанын, қандай кем-кетіктер кеткенін, бүгінгі мақсаттардың қаншалықты шынайы екенін байыппен таразылап берді.
«Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы инвестициялық ахуал қажеттен туған шындық еді. Қазақстан инвестиция тартуды таңдау ретінде емес, экономиканы сақтап қалудың жалғыз жолы ретінде қабылдады. Өндірістік байланыстар үзілді, бюджет кірісі азайды, технология ескірді, ал ішкі капитал мүлде болған жоқ. Сондықтан шетелдік тікелей инвестиция негізгі құралға айналды. Мемлекет сол кезде инвестициялық саясатта барынша либералды бағыт ұстанды. Шетелдік инвесторларға кең құқық берілді, салықтық және кедендік жеңілдіктер ұсынылды, стратегиялық салаларға кіруге шектеу аз болды. Алғашқы ірі инвесторлар АҚШ пен Батыс Еуропадан келді. Мұнай-газ және тау-кен саласына ірі халықаралық компаниялар кірді. Кейін бұл қатарға Ресей мен Қытай капиталы қосылды», дейді экономист.
Расында, инвестицияның негізгі бөлігі шикізат секторына бағытталған-тұғын. Бұл экономиканы тез көтеруге мүмкіндік берді. Алайда уақыт өте келе анықталғандай, экономика құрылымдық тұрғыдан бір салаға тәуелді болып қалды.
«Инвестициялардың 80 пайыздан астамы шикізат секторына, әсіресе мұнай-газ бен тау-кен өндірісіне бағытталды. Бұл қысқа мерзімде экономиканы көтерді. Бірақ құрылымдық тәуелділікті қалыптастырды. Уақыт өте алғашқы кезеңдегі жүйелі қателіктер айқын сезіле бастады. Біріншіден, көптеген келісімшартта инвестор мүддесі мемлекет мүддесінен жоғары қойылды. Екіншіден, жергілікті өндіріс пен кадр саясаты ескерусіз қалды. Үшіншіден, институционалдық әлсіздік байқалды. Кейбір келісімшарттарда табыстың негізгі бөлігі сыртқа кетті. Жергілікті өндіріс пен кадр мәселесі ескерілмеді. Технология келмеді. Құқықтық жүйе тұрақсыз болды, ережелер жиі өзгерді. Бұл да өз әсерін тигізді. 2000-жылдардың ортасынан бастап инвестициялық саясатта бетбұрыс басталды. Саннан сапаға көшу кезеңі келді. Келісімшарттарда ұлттық мүдде күшейтілді. Жергілікті қамтуға қатысты талаптар енгізілді. Мемлекеттің стратегиялық жобалардағы үлесі артты. Инвестицияларды қорғау және дауларды шешу тетіктері жетілдірілді», деп елең-алаң кезеңді еске алды Б.Ысқақ.
Тарихты тарқатар болсақ, осы өзгерістер нәтижесін берді. Еліміз посткеңестік кеңістікте инвестиция ең көп тартқан елдердің біріне айналды. Мұнай-газ кірістері есебінен Ұлттық қор құрылды. Инфрақұрылым жаңарды. Көлік пен энергетика жүйесі күшейді. Макроэкономикалық тұрақтылық қалыптасты. Сонымен бірге шикізатқа тәуелділіктің әлсіз тұстары да айқын көрінді.
«Содан кейін барып еліміз инвестиция тартуда аймақта алдыңғы қатарға шықты. Артықшылықтары да арта түсті. Географиялық орналасуы, табиғи ресурстар, салыстырмалы макроэкономикалық тұрақтылық және мемлекет тарапынан қолдау экономиканы жандандыра түсті. Бірақ шектеулер де жеткілікті. Құқықтық жүйеге деген сенім әлі әлсіз. Бюрократия мен әкімшілік кедергілер сақталған. Кадр сапасы мен технологиялық артта қалу мәселесі бар. Экономиканы әртараптандыру баяу жүріп жатыр. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың инвестициялық бағыты осы мәселелерді шешуге бағытталған. Негізгі мақсат – шикізаттан тыс секторға инвестор тарту, өңдеу өнеркәсібін дамыту, инвестор үшін әділ және тұрақты ережелер қалыптастыру. Осы мақсаттарға жетуге мүмкіндік көп. Бірақ бірнеше түбегейлі шарт орындалуға тиіс. Ережелер тұрақты болуы керек. Заң мен талаптар жиі өзгермеуге тиіс», деді экономист.
Ал экономист-сарапшы Қажыгелді Шамбылдың айтуынша, инвесторлар негізінен Америка мен Батыс Еуропадан келді. Теңіз бен Қашаған жобаларына шамамен 60 млрд доллар инвестиция салынды. Бұл жобалардың құны халықаралық ғарыш стансасының жарты бағасына пара-пар.
«Табиғи байлыққа бай Қазақстан жас мемлекет бола тұра шетелдік ірі инвесторлардың сеніміне ие болды. Тәуелсіздік алғанына 21 жыл толғанда елге тартылған инвестиция көлемі Батыс елдерінің өзін таңғалдырды. 2012 жылы шетелдік инвестиция көлемі 28,9 млрд долларға жетті. Бұл – қысқа мерзім ішінде қол жеткізілген елеулі жетістік еді», дейді сарапшы.
