Сурет «Егемен Қазақстанның» архивінен алынды
Мәселенің мәнісі
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2024 жылдың қыркүйегіндегі Жолдауында дәл осы жекеменшік мектептер мәселесін көтеріп: «Мемлекет кепілді төлемдер үшін қыруар қаражат бөледі. Оның ішінде жекеменшік мектептерге берілетін қаржы да бар. Мысалы, 250 мыңнан астам бала оқитын жекеменшік мектептерге биылдың өзінде бюджеттен 134 млрд теңге бөлінді. Ата-аналар мемлекеттің жекеменшік мектептерге нақты көмек беріп жатқанын білуге тиіс. Осыған орай әр балаға норматив бойынша бөлінген қаражат көрсетіліп тұруы қажет. Сонда азаматтарымыз әлеуметтік бағдарламаларға бөлініп жатқан қаржы туралы шынайы ақпараттан хабардар болады. Бұдан бөлек, мектептердің жұмысын жақсарту шараларын қолға алған жөн», деген еді.
Жекеменшік білім беру ұйымдарының республикалық қауымдастығы ұсынған дерекке сүйенсек, елімізде 900-ге жуық жекеменшік мектеп бар, онда 250 мыңнан аса оқушы білім алып жатыр. 2022 жылы 500 жеке оқу ошағы болған, яғни екі жылда екі есеге жуық өсті. Оқу-ағарту министрлігінің 2024-2026 жылдарға арналған бюджеттік бағдарламасына көз жүгіртсек, 2024 жылы жекеменшік мектептерде мемлекеттік білім беру тапсырысын орындауға 182 895 орынға 133,9 млрд теңге бөлінген. Биыл 184 216 орынға 138 млрд теңге жұмсалатыны жоспарланған. Сонда бір балаға жылына мемлекет жеке мектепте тегін орта білім алуына 749 120 теңгеден береді. Қаржылай көмек көрсетілетініне қарамастан, түйткілдер де жоқ емес.
Жолдаудан кейін депутат Жұлдыз Сүлейменова Үкіметке депутаттық сауал жолдады. Сол сауалында айтылғандай, жеке мектептерге бөлінетін қаржының мөлшері, оның тиімді және ашық жұмсалуы, сондай-ақ білім беру сапасына қойылатын талаптар мемлекетіміздің болашағы үшін өзекті. Жекеменшік мектептерде білім алушылардың құқықтары мен мүдделері қорғалуы қажет, сондықтан мемлекеттік тапсырысты беру барынша әділ және ашық болуы шарт.
«Мемлекеттік тапсырысты орналастыру механизмін қайта қарау қажет. Себебі қазіргі жүйеде әр балаға арналған қаржы жалпы сипаттағы трансферттер бойынша қарастырылады. Алайда қандай да бір себептермен жекеменшік мектептерге бөлінетін қаражат республикалық бюджетке жүктелген, ал өңірлердегі балалар саны өзгеріссіз жергілікті атқарушы билік органдарында, яғни білім басқармаларында қалып отыр. Бұл дегеніміз, өңірлерде балаларды мемлекеттік мектептерден жекеменшік мектептерге ауыстыра отырып, қаржыны өздеріне қалдырып отыр. Мемлекеттік білім беру тапсырысы 677 жекеменшік мектепте 251,3 мың оқушыны қамтып, 2024 жылы республикалық бюджеттен 133,9 млрд теңге көлемінде қаражат бөлінді. Алайда 2024 жылдың 1 тамызындағы жағдай бойынша, бұл соманың 103,5 млрд теңгесі игерілген, қалған 30,4 млрд теңге тек 1 айға қаржыландыруға жеткілікті», деді депутат Ж.Сүлейменова.
Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Осы сауалға Үкімет басшысының орынбасары Тамара Дүйсенова: «Жыл сайын жаңа оқу жылының басында жекеменшік мектептердің саны мен ондағы оқушы контингентінің өсуіне байланысты қаржы тапшылығы бар. Осыған орай, жекеменшік мектептерде мемлекеттік тапсырыс шығысының көлемін ұлғайтуға қосымша қаражат республикалық бюджетті нақтылау, түзету кезінде қарастырылады. Биылдың өзінде де жекеменшік мектептерде мемлекеттік тапсырысты орналастыруға қосымша 66,7 млрд теңге қажеттігі анықталды», деп жауап берген болатын.
Себеп пен шешім
Жекеменшік мектептерге мемлекеттен қаржы бөлінетіні рас. Бірақ сол бөлінетін қаржының уақтылы берілуі қиын. Айтпақшы, Ж.Сүлейменова айтқан дүние биыл өзгермек, яғни жекеменшік мектептерге қаражат енді республикалық бюджеттен бөлінбейді, жергілікті бюджетке беріледі. Мәжілістегі Әлеуметтік-мәдени даму комитетінің төрағасы Асхат Аймағамбетовтің жеке парақшасында жазған пікірінше, бұл шешім жағдайды одан әрі қиындатады.
«Қазір жеке мектептердің дамуы алаңдаушылық тудырып отыр. Көптеген мектеп, әсіресе ата-аналардан қосымша қаражат алмай, тек мемлекеттік тапсырыс есебінен жұмыс істейтіндері, банкрот болудың аз-ақ алдында тұр. Неліктен? Өйткені мемлекеттік қаржыландыру үлкен кешігулермен түседі. Бұл тек есеп беру құжаттарындағы сандар емес, бұл – мұғалімдердің жалақысы, коммуналдық қызметтер, салықтар. Оның үстіне, көптеген мектеп 2023 және 2024 жылдарға арналған қаржыландыруды әлі күнге дейін толығымен алмады. Биыл жағдай одан әрі нашарлауы ықтимал. Жеке мектептерді қаржыландыру республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке берілді. Алайда қолдағы ақпаратқа сәйкес, барлық әкімдік осы өзгерістер туралы біліп, тиісті қаржыландыруды толығымен бөлген жоқ. Бүгінгі таңда кемінде 80 млрд теңгеге жуық қаражат жетіспейді. Жақын арада мәселе шешіліп, мектептер үздіксіз қаржыландырылады деп үміттенемін», деді А.Аймағамбетов.
Осы мәселеге орай Жекеменшік білім беру ұйымдарының республикалық қауымдастығының президенті Роза Шәріпқызы «Қаржы орталығы» акционерлік қоғамына арнайы хат жолдап, жекеменшік мектептерде қаржылық қиындық әлі де бар екенін, білім ұясы басшыларының 2025 жылды жоспарлай алмай отырғанын жеткізген. «Жан басына қаржыландыру тұрақты болмаған жағдайда мұндай мектептер жабылуға мәжбүр. Бұл өз кезегінде мемлекеттік мектептерге қосымша үлкен жүктемені арттырады. Көптеген жекеменшік мектеп оқуға төленетін ақы мөлшерін көтеруге мәжбүр болады, осыған қоса мемлекеттік мектептерде оқушылар орнына тапшылықты тудырады. Күрделенген жағдайға түсініктеме беруіңізді сұраймын», делінген қауымдастықтың сұраныс хатында. Бұған орталық: «2025 жылға арналған мемлекеттік тапсырыс шеңберінде жеке ұйымдарды қаржыландыру тәртібі өзгермейді. 2025 жылғы қаңтардан бастап қаржыландыру көздері республикалық және жергілікті бюджеттер саналады. Жаңа практика қаржыландырудың жеткіліксіздігі тәуекелін азайтуға мүмкіндік береді. Тұрақты қаржыландырумен қамтамасыз етуге қажетті барлық шара қабылданып жатыр. Біз мұның 2025 жылғы жұмысты жоспарлауға айтарлықтай қиындық тудыратынын түсінеміз, десек те жағдайдың реттелетінін және қаржыландыруға қатысты барлық шаруаның уақтылы шешілетінін сеніммен айтамыз. Жалпы, жекеменшік мектептерді қаржыландыру мәселесі Оқу-ағарту министрлігінің, қоғамның әрдайым бақылауында», деп жауап қайтарған.
Байқасаңыздар, хатта жан басына қаржыландыру қашаннан бастап берілетіні жөнінде нақты уақытымен көрсетілмеген. Жекеменшік мектептерге ең маңыздысы да осы еді. Себебі қауымдастықтың дерегіне сүйенсек, жекеменшік мектептер 2023 жылғы желтоқсан айының және былтырғы желтоқсан айының жан басына қаржыландыру сомасын толық ала алмай отыр. «Мәселе қиын. Құрылтайшылар мемлекетке сенді, қомақты ақшасын білімге салды, соңында тығырыққа тірелді. Жекеменшік білім секторының имиджін қайтадан қалпына келтіру қиынға түседі. Ал бұл сапалы білім беруге залалын тигізіп отыр. Жеке мектепке балаларын берген ата-ана да ренжулі. Қалтасы бос, жүйкесі тозуға шақ қалған ұстаздың жанайқайын мемлекеттік құзырлы органдар түсінбейді-ау, өйткені өздерінің қарыны тоқ, жалақысын дер кезінде алып, жылы жерде отыр», дейді Р.Шәріпқызы.
Кадрлық әлеуеттің әлегі
Президент аталған Жолдауында жекеменшік мектептерді қаржыландыру көзіне қатысты мәселеге қоса мұғалімдердің біліктілігін арттыруға және әлеуметтік мәртебесін көтеруге де көңіл бөлу керегіне тоқталды. Дәл осы жерде қарама-қайшылық бар, себебі Білім туралы заңда барлық бала қандай да бір экономикалық, әлеуметтік жағдайына қарамастан, сапалы орта білім алуға құқылы. Ал сапалы білімді білікті педагог бере алады. Білім әрдайым жаңарып тұратынын ескерсек, білімді беретін адам да үнемі өзінің білімін жаңартып, біліктілігін арттырып отыруы қажет-ақ. Алайда жекеменшік мектептердің мұғалімдері тегін біліктілікті арттыру курстарынан өте алмайды.
Бұл туралы жоғарыдағы спикеріміз Р.Шәріпқызы: «Жекеменшік білім беру саласындағы кәсіби ұйымға айналған біздің қауымдастық жиырма жылға жуық барлық деңгейдегі мемлекеттік емес білім ұйымдарын біріктіріп, қызметін үйлестіріп, мүддесін қорғап келеді. Қазіргі кезеңде біз жекеменшік білім ұйымдарын мемлекеттік білім беру жүйесінің бөлігі мәртебесіне иеленгенімен, жағдайының мемлекеттік білім беру жүйесімен теңестіру туралы айтуға ертерек деп есептейміз. Десек те осы күнге дейін шешімін таппаған мәселелер жеке білім секторының жүйелі дамуына кедергісін тигізіп отырғанын атап өткен жөн. Мәселен, жеке білім ұйымдарының педагог кадрларының біліктілігін арттыру үдерісінде мемлекеттік қолдау болмай тұр, жеке білім беру ұйымдарының педагогтерінде бюджет қаражаты есебінен біліктілікті арттыру мүмкіндігі жоқ. Екіншіден, жеке білім беру ұйымдарының оқушылары мемлекет тарапынан мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты шеңберінде оқулықтармен және оқу-әдістемелік кешендермен қамтылмаған. Үшінші, білім берудің жаңартылған мазмұнын енгізу және педагог мәртебесін арттыруды қамтамасыз ету жағдайында жеке әрі мемлекеттік білім беру секторларының қызметкерлері үшін әлеуметтік кепілдіктердің теңдігі қамтамасыз етілмеген. Мысалы, қолданыстағы мемлекеттік бағдарлама бойынша жеңілдікті бағамен тұрғын үй сатып алу мүмкіндігі қарастырылмаған», деп ойын жеткізді.
Көмектің жаңа түрі
Ж.Сүлейменова осыған дейінгі қаржылық түйткілдерге қоса барлық бала тең дәрежеде сапалы білім алуына мүмкіндік қарастырылып, жекеменшік мектептерде мемлекеттік тапсырыс балаларды оқулықпен, ыстық тамақпен қамту мәселесін шешуге бағытталғаны керек екенін де атап өткен еді. Оқулық жайы анық емес, ыстық тамақпен қамту мәселесі толық болмаса да шешімін тауып үлгерді. Бұл туралы Оқу-ағарту министрлігі өткен айда хабарлаған-ды. Министрліктің дерегіне қарағанда, жеке мектептерде оқитын аз қамтылған отбасы балаларына мемлекет тарапынан оқу құралдарын алуға қаржылай қолдау көрсетілетін болды. Сенат 2024 жылғы 19 желтоқсанда Білім және бала құқықтарын қорғау мәселелері жөніндегі заңды мақұлдады. Сол заңда жекеменшік мектептерде осал отбасылар санатындағы балаларға әлеуметтік көмек көрсетуді енгізу көзделген. Заң жобасында бес новелла ұсынылды, соның біреуі жекеменшік мектептерде оқитын аз қамтылған отбасылар балаларына қатысты. Оқу-ағарту вице-министрі Еділ Оспан көмек туралы: «Бұған дейін көмек тек мемлекеттік мектептердің оқушыларына ғана берілетін, ал енді жеке мектептерде оқитын балалар да осындай көмек алады. Бұл мектептің меншік нысанына қарамастан, барлық балаға білім берудің тең мүмкіндіктерін қамтамасыз етуге бағытталған маңызды қадам», деп атап өтті.
