Абайдың дәстүрін жалғастырған Алаш арыстарының бірі, ақын әрі ойшыл ғұлама, аудармашы, сазгер Шәкәрім Құдайбердіұлының мұрасын көзбен көруге асығып, университетке тарттық. Шығыстағы білім мен ғылымның бастау бұлағы болып тұрған бұл оқу орнының бүгінде аты да, заты да өзгерген. Бұрынғыдай орыстан тіке аударылатын «имени», яғни «атындағы» дейтін артық жалғауы алынып, Shakarim university атаныпты. Білім саласының жаһандық стандарты.
Осындай сүйекті де, сүбелі жұмыстарды жүйелі жүргізіп келе жатқан оқу орнының ректоры Думан Орынбеков мырза әуелі осы жұмыстың сәтті жүзеге асқанын, университет жанынан «Шәкәрім ғылыми музейі» ашылғанын және «Шәкәрім» ғылыми журналының шыққанына 20 жыл толғанын айтты.
90 жылдық тарихы бар Shakarim university еліміздегі іргелі білім ордасы. Семей қаласының тарихында жоғары білімнің ұйтқысы болған – Семей педагогикалық институты, Семей малдәрігерлік институты, Семей ет және сүт өндірісінің технологиялық институты және Семей экономика институттарының басын қосқан жоғары оқу орны.
– Университеттің атауы ақын, ғұлама Шәкәрімнің құрметіне қойылғандықтан, оның өмірі мен мұрасын насихаттау, зерттеу – тікелей міндетіміз. Ойлана келе, хакім Абайдың 175 жылдық мерейтойында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өзі келіп ашқан республикалық Абай музейін заманға сай модернизация жасаған, осы университет түлегі, әдебиеттанушы, философ, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Тұрдықұл Шаңбайды жұмысқа шақырдым. Ондағы мақсат, қазір екеуміз бара жатқан университет жанынан Шәкәрім музейін ашу еді, – деп бастады әңгімесін Думан Рымғалиұлы.
Музейді тезірек көруге асық болғаным сонша, жүрісім жылдамдай түсті. Білдей бір оқу орнының басшысын жүре тыңдап келемін.
– Тұрдықұл ағаны бұрыннан танитынмын, – деп сөзін жалғады Думан Рымғалиұлы. – Қарымды энциклопедист, көрнекті ғалым Семейге Алматыдан келіп, 2002 жылдары осы университет жанындағы Шәкәрімтану ғылыми-зерттеу орталығын басқарып, «Шәкәрім» тұлғалық энциклопедиясын, «Шәкәрімтану мәселелері» сериялық ғылыми жинағын дайындағанын отандық ғалымдар жақсы біледі. Міне, осы жайттарды ескеріп, жаңа тұрпатты музей жасақтауды Тұрдықұл Қасенұлына тапсырдым.
Музей университеттің екінші қабатында, ректордың кабинетінен тым алыс та емес екен. Әуелгі кең зал Шәкәрім ғылыми музейінің университет тарихына арналған экспозициясы екен. Онда университет қонақтарын және студент жастарды білім ордасының тарихын, жетістіктерін, ғылыми бағыттарын және көрнекті ғалымдар, танымал тұлғалармен таныстыруға арналған фотосуреттер, архив деректері қойылыпты. Мына бір деректе 1994 жылы алғаш болып, университет ғалымдары жартылай қылшық жүнді қазақтың жаңа «Байыс» қой тұқымын шығарғаны туралы айтылыпты.
Мұнда көп бөгелгім келмегенін ұққан ректор бірден Шәкәрім өмірі мен мұрасына арналған екінші залға алып жүрді.
Кіреберістен музейдің басшысы Тұрдықұл Қасенұлы қарсы алды. Ол кісіні бұрыннан танитын едім. Бірден жылы ұшыраса кеттік.
– Бұл ғылыми музей, тегінде, – деп бастады Тұрдықұл ағамыз. – Ал Шәкәрім ғылыми музейі университетіміздің 90 жылдық мерейтойына ерекше сый деуге болады. Музейдің негізгі тірегі – ғылыми бағыт. Елімізде шамамен ірілі-ұсақты 500-ден астам музей бар. Шағын болса да Шәкәрім музейінің өзіндік ерекшелігі, ғылымға басымдық беруінде. Шәкәрім – феномен тұлға. Шаһит болып дүниеден озғанға дейін, өмірін даналыққа, шығармашылыққа және ғылымға арнаған. Оның тарих, пәлсапа сияқты ғылым саласындағы еңбектері ұлттық ғылымның басында тұрған дүниелер. Ол қалыптастырған «ар ілімінің» өзі – адамзат баласы үшін ешқашан маңызын жоймайтын құндылық.
Музейдің осы залы толығымен Шәкәрім тұлғасы мен мұрасына арналыпты. Бұл залдағы жүйелі орналасқан 23 экспозиция шәкәрімтану саласындағы нақты ғылыми мәселелерді көрсетіп тұр. Бір сөзбен айтқанда, әрқайсысы болашақта шәкәрімтануда дипломдық, магистрлік, докторлық жұмыстарға мол азық болатыны сөзсіз. Әр экспозиция витриналарында бүгінге дейін қорғалған жұмыстардың авторефераттары, ғылыми монографиялар мен зерттеулер қойылған. Шәкәрімтануға қатысты материалдарды жинақтау, оның электрондық қорын байыту да жолға қойылыпты. Шәкәрімтану саласында баламасы жоқ ғылыми зерттеу орталық десе болғандай.
– Шәкәрім ғылыми музейінің қоры – Шәкәрім мұрасына қатысты материалдармен ғана шектелмеген, қазақ тарихына қатысты тарихи-этнографиялық жәдігерлер де жинақталған. Оның ішінде XIX ғасырда жарық көрген кітаптар, V ғасырдан бастау алатын әйелдердің әшекей бұйымдары, әскери садақтың ұштары, кейінгі кезеңдерге дейін тұрмыста қолданылған заттар жинақталған. Университет ғалымдарының археологиялық-тарихи, этнографиялық-мәдени ізденістері сыр шертеді, – деді Тұрдықұл Шаңбай.
Ғұламаның күллі жүріп өткен жолы – ғылымның арналы салалары бойынша экспозицияда жүйелі түрде көрсетілген. Алаш көсемі Әлихан Бөкейханнан бастап, бүгінгі шәкәрімтанушы Ерлан Сыдықовқа дейінгі ғалымдардың еңбектері түгел қамтылған. Ақынның барлық қырлары ғылыми зерттеліп, сөрелерден сөйлеп тұр. Ақынның жеке тұтынған заттары неге жоқ деген сұрақ туындауы мүмкін. Көп дүние «Саят қорада» Шәкәрімнің кітаптары өртелгенде, талан-таражға түскен. Бірақ ғылыми музейде ақынның өз қолымен жазған хаттары, көзі тірісінде жарық көрген еңбектері, қолжазбалары, әр жылдары «Сарыарқа», тағы басқа басылымдарда жарық көрген зерттеулері рет-ретімен, жанр бойынша жүйелі қойылыпты. Әсіресе 1931 жылы 3 ақпанда Сәбит Мұқановқа жазған хаты көзге оттай басылды.
Тұрдықұл Қасенұлының айтуына қарағанда, ғұламаның заттай мұралары Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық-музейінің – Абайдың ақындық мектебі экспозициясында қойылған. Онда ақынның асыл сүйегі салынған чемодан, шоқпары, саптаяғы сақталыпты. Ақынның басқа дүниелерін кеңестік қызыл жендеттер құртып тынған тәрізді...
Әйткенмен асыл мұраның ең негізгісі – ақынның алақаны тиген әйгілі Саят қора мекені. Алайда ол киелі мекеннің де қазір халі мүшкіл екені баршаға мәлім. Ахат Шәкәрімұлы: «1925 жылы Кереймен жапсарлас, Шақпақтың күнгей бетінен, бұрынғы қорасынан он бес шақырымдай ары, жайлаудан әкейге жаңа қора салып бердік. Бір там, бір шошала, айналдыра салған пішен қора, ат қорасы болды. Өзі өлгенше сол қорасында болды. Қыстай сол қорасында жазуын жазып, кітаптарын оқып жатады», деп жазады. Демек Шақпақтың күнгейіндегі Саят қора 1925 жылы салынса, биыл 100 жыл болыпты. Тіпті кеңес заманын айтпағанда, ел тәуелсіздік алғаннан бері отыз төрт жыл өтті. Ғұламаның көзіндей төртбұрыш тамның кірпіштерін қазір жел мүжіп, жауын кеміріп барады.
– Иә, уәжің өте орынды. Биыл Саят қораны зерттеуге біздің университет ғалымдары гранттық жоба ұтып алды. Жетекшісі – тарихшы ғалым Мұхтарбек Кәрімов. Енді ол жерде ғылыми-археологиялық жұмыстар жүреді. Мүмкін көмілген бұйымдар табылып қалуы да ғажап емес қой, – деп Тұрдықұл Қасенұлы бір қуантты.
Болашақта Шәкәрім қажының көзіндей болған Саят қораны кешенді қорғау жұмысы да қолға алына жатар деп үміттеніп қайттық.
Абай облысы
